نوایي نینگ نورۉزی
«حمل کیردی، اېکینلرگه عمل کیردی»
دکتر عزیزالله ارال – یازوچی و بیلیم یورتی استادی
نورۉز قدیم زمانلردن تا بوگونگی کونگچه اۉزلیگینی سقلب کېله‌یاتگن شرق خلقلری نینگ عنعنوی بیره‌می. دنیا بۉیلب ۵۰۰ میلیوندن آرتیق کیشی اشبو نوروز بیره مینی نشانله‌یدی. اما بو مملکتلر و خلقلرنینگ هر بیریده نورۉز بیره مینی نشانلش عادتلری و اصوللری اۉزیگه خاص خصوصیت و اوزیگه خاص جاذبه‌گه اېگه. قاره دېنگیز اطرافی، مرکزی آسیا، قفقاز و یقین شرق مملکتلریده نورۉز بیره‌مینی نشانلش عادت توسیگه أیله نیب قالگن.
نورۉز کۉپچیلیک تامانیدن قدرلنه‌دیگن مدني عنعنه صفتیده ۲۰۰۹-ییلده جهان مدني میراثی رۉیخطیگه کیریتیلدی. نورۉز ینگی کون دېگنی، نوروز کونی تون و کون تینگ بولیب، استواخظی نینگ قویاش مرکزینی کېسیب اۉتیش لحظه‌سی حسابلنه‌دی. شو باعث بوکون هر ییلی قویاش ییلی نینگ بیرینچی کونی صفتیده نشانلنه‌دی. عادتده بو ۲۰-۲۱- مارچ کونلری صادر بۉله‌دی. شو سببلی ۲۱-مارچ نورۉز بیره‌می دېب بېلگیلنگن و او خلق‌ارا نورۉز کونی دېب ناملنگن.
هرات، سمرقند، بلخ و مشهدده اوزیدن اوچمس ایز قالدیرگن علیشېر نوایي ایجادیده نورۉز تعریفی علیحده ا‌ۉرین توته‌‌دی. شاعر نینگ دېیرلی برچه اثرلری – غزللری، داستانلری، «تاریخ ملوک عجم»، «محبوب القلوب»، «حالات پهلوان محمود»، «منشأت» کبی نثري اثرلریده هم نورۉز بیلن باغلیق معلوماتلر، تعریف و توصیفلرگه دوچ کېله‌میز.
فیلولوژی فنلری نامزادی، بورابيه رجبووه نینگ یازیشیچه: «علیشیرنوایی اثرلریده اوز حکسینی تاپگن نوروزنینگ یارقین مثالینی «لیلی و مجنون» داستانیده یازیلگن «بهار وصفی» ناملی بابیده کوریش ممکن. شاعر اونده نجد تاغی اېتکلریدن اېسیب کېله‌یاتگن نورۉز نسیمی، بهار طراوتینی مجنونگه اېسلته‌‌دی:
بو دَمکی اېسیب نسیمی نورۉز،
گُل عطرینی قیلدی مجلس افرۉز.
باغ اۉلدی بهاردین گول افشان،
سنبل بو گُل اوزره کاکل افشان.
بو فصلده عزمی گُلشن اېتگه‌ی،
بۉستان حرَمینی مسکن اېتگه‌ی.
بار آنینگ اوچونکی، شاد بۉلغه‌ی،
هر بندیغه بیر کشاد بۉلغه‌ی.
«سدی اسکندري» داستانی نینگ ۱۹-بابیده شاعر نورۉز سۉزینی بوتون بارلیقنی بیردېک، یشنه‌توچی بهار فصلی عدالت دېگن فکرلرگه تمثیل قیلیب کېلتیرگن:
عدالت ارا فصلِ نورۉزدېک،
سیاستده برقِ جهانسۉزدېک.
ییل نینگ یخشی کېلیشی نورۉزدن، بهاردن معلوم بۉلگنیدېک، اېل و یورت اونینگ عالمنی یاریتوچی یوزیدن کۉپ امیدوارلیگینی شونده ی تصویرله‌یدی:
اولوس چهره‌ی عالم افرۉزدین،
.««بیلور ییل کېلیشینی نورۉزیدین
علیشېر نوایي «محبوب القلوب» اثری نینگ «دهقانلر ذکریده» ناملی ۳۱-فصلیده بابادهقان نینگ «قۉشی هم ایککی زۉر پهلوان»، «هر قه‌یان قیلسه‌لر حرکت، اېلگه هم قوت یېتکورور، هم برکت»، «دهقانکی، توزلیک بیله دانه ساچر، حق بیریگه یېتتی یوز اېشیگین آچر…» کبی حیاتي تصویرلر و توشونتیریشلرینی بېملال شاعر نینگ بهار و نورۉز بیلن باغلیق نقطه‌لری دېب بهالش ممکن.
شاعر غزللریده هم نورۉز تعریفی کۉپ اوچره‌یدی. «خزاین المعانی» نینگ اۉزیده ۵ ته غزل بېواسطه نورۉز تعریفیگه بخشلنگن . جمله‌دن:
وصل ارا، کۉردوم، تېنگ اېمیش بۉیی و ساچی،
تون-کون تېنگ اېکن ظاهر اۉلور بۉلدی چو نورۉز.
اوشبو بَیتده نوایی یارنینگ اوزون ساچلری تصویریگه طبیعتگه، نورۉزگه خاص حادثه‌لردن بیری بو – ۲۱- مارچ ده تون و کون نینگ تېنگ کېلیشینی تمثیل قیلگن و تمثیل صنعتی نینگ گۉزل نمونه‌سینی یره‌تگن، بو اېسه بَیتده‌گی تصویرنینگ حیاتی و جانلی چیقیشیگه خدمت قیلگن.
یاکه:
زلف و رخسار ایله کامیمغه مېنی یېتکورسنگ،
هر تونونگ قدر اۉلوبان، هر کونونگ اۉلسون نورۉز.
مذکور بَیتده شاعر اگر لیریک قهرمان اۉز یاری بیلن مقصدیگه یېتسه، درجه‌سی خلق آره‌سیده قدیمدن موجود بۉلگن دعا، تیلک کرکتریده‌گی هر تونونگ قدر اۉلوبان، هر کونونگ اۉلسون نورۉز، دېگن حکمتگه هماهنگلیگینی تأکیدله‌گن.
شونی علیحده کۉرستیش لازمکی، نوایی هر ایککی بَیتده هم نورۉز سۉزینی هر ایککی غزل ده یره‌تگن قافیه‌لر تیزیمیده سقله‌‌ی آلگن.
یاکه:
موافق کيدیلر، بۉلمیش مگر نورۉز ایله بیره‌م،
چمن سروی یاشیل خلعت، مېنینگ سروی روانیم هم.
علیشیرنوایی نینگ «دېوان فاني» دېوانیده «زهی گُلها زده چاک از غمی رۉیت گرېبانها» مصرعی بیلن باشلنوچی ۹ بَیتلی غزلیده نورۉزنی «باد نورۉز» فارسی اضافه شکلیده قۉللهگن.
چمن از مقدمت جان یافته، ناز بادی نوروزیست،
تحرک در شجرها، جلوه در گُلهای و ریحانها!
ترجمه‌سی: (درختلر نینگ تېبره‌نیشی، گُل و ریحانلر نینگ جلوه‌سی نورۉز یېلیدن اېمس، چمن سېنینگ قدمینگدن جان تاپغنیده‌دیر)».
حضرت علی گه نسبت بیریلیب ۱۵-عصرده سلطان حسین بایقرا تامانیدن قوردیریلگن مقبره مجموعه سیده اوشندن بویان نورۉز بیره‌می همیشه اوشبو مقبره یانیده اۉتکزیلیب کېلینملقده. نورۉز بیره‌می نینگ رنگ-برنگلیگی و گُللب-یشنه‌شی بلخ خلقی اۉرته‌سیده اۉزیگه خاص معنا کسب اېته‌دی. بو مبارک بیره‌م هرات نینگ تېموريلر دوری حکمداری سلطان حسین بایقرا حکمرانلیگی دوریگه باریب تقله‌دی. حسین بایقرا – ۱۴۷۴-ییلده معرفتپرور وزیری میر علیشېر نوايی، مولانا عبدالرحمن جامی، مولانا سعدالدین تفتازانی، مولانا حسین واعظ کاشفی و باشقه عالِم و علمالر همده اۉشه دور زاده‌گانلری بیلن بیرگه امیرالمومنین حضرت علی قدمجالرینی قوریش اوچون بلخگه کېلیشه دی. زیارتگاه نی قوریش مسولیتی باش وزیرعلیشیرنوایی تاپشیریله دی. نوایی قیسقه مدتده اوشبو زیارتگاه نی قوریدریب، اوییرگه نهرقازیب سوو کیلتیره دی و انگه «نهرشاهی» (سلطان نهری) دیب آت قویه دی.
درحقیقت، خوددی شو دوردن باشلب قدیمگی بلخ شهریدن ۱۵ چقیریم اوزاقلیکده‌گی مقدس زیارتگاه اطرافیده بنا و اویلر قوریلیشی بیلن مزارشریف شهری وجودگه کیله دی.
قیسقه قیلیب ایتگنده، علی شیرنوایی گه طبیعت نینگ نورۉز طراوتی باشقچه الهام بخشلگن. شاعر اوزی نینگ بی تکرار اثرلریده نورۉز مناسبتی بیلن بهارفصلی نینگ گۉزللیگی، یار وصلی نینگ راحتی، قیر-ادیر و دشت-صحرالرده طبیعت انعامی نینگ بېتکرارلیگینی قاغازگه توشیرگن.
ادبیاتار:
۱. خوانده میر غیاث الدین. «مکارم الاخلاق». تاشکند، ۲۰۱۷-ییل.
۲. قیصاری سید ابراهیم. «تاریخی بلخ». مزاری شریف، ۲۰۱۲-ییل.
۳. عزیزالله ارال. «نوایی بیتیکلری ایزیدن». کابل، ۱۴۰۳-ییل.
۴. علی شیرنوایی. «خمسه». تاشقین بهایی، تهران ۱۴۰۲-ییل.
۵. محمدعالم لبیب و عزیزالله ارال. «زنده گانی و آفریده های علیشیرنوایی». کابل،۱۴۰۳-ییل
