افغانستانده قیرق کون دوام اېته‌دیگن بیره‌م (نورۉزیِ عالم بیره‌می)
دکتر عزیزالله ارال؛ یازوچی و بیلیم یورتی استادی
افغانستانده قیرق کون دوام اېته‌دیگن بیره‌م
(نورۉزیِ عالم بیره‌می)
شوروی حاکمیتی دوریده اۉرته آسیا جمهوریتلریده نورۉز چېکلاولرگه دوچ کېلگنیدېک، افغانستان خلقی هم 1996-2001-ییللرده طالبان رېجیمی دوریده، شونینگدیک طالبان حرکتی قَیته حاکمیتگه کېلگن 2021-ییلدن باشلب نورۉز بیره‌میدن بوتونلهی محروم بۉلدی.
افغانستان خلقی کۉکلم آیلریده مملکتگه کۉچمنچی قوشلرنینگ کېلیشی بهار باشلنیشیدن درَک بېره‌دی دېب حسابله‌یدی. قدیمگی بلخ اۉلکهسیده «میله ی گُلی سرخ» دېب اتله‌دیگن عطرگل بیره‌می ییل نینگ ایلک (40) کونی دوامیده مزار شریف شهریده حضرتی علی زیارتگاهیده قیزیل لاله‌لر نینگ آچیلیشی مناسبتی بیلن اۉتکزیله‌دی. اوشبو بیره‌م نینگ اهمیتی شونچه‌لیک کتته‌کی، بیرهمگه مرکزي آسیا، یقین شرق و باشقه خارجي اۉلکه‌لردن سیاحلر بو شهرگه کیلیب اشتراک ایتیشه دی.
عطرگل (گلسرخ) بیره‌می گه ایریم افغانستانلیکلر «جنده ی علی» یاکه «جنده ی سخی» دېیه دیني مراسم صفتیده هم یانده شه دی. . اولرنینگ اعتقادیگه کۉره مزارشریف ده اۉتکزیله‌دیگن نورۉز بیره‌می حضرتی علی خلیفه‌لیگیگه تېگیشلی بۉلگن مراسم. افغانستان نینگ تورلی بورچکلریدن اۉن مینگلب آدملر اشتراک اېته‌دیگن و مزار شریف ده‌گی ماوي مسجدده اۉتکزیله‌دیگن اوشبو مراسمده «جنده» کۉتریله‌دی. بو عَلَم یاکه جنده قۉلده تیکیلگن تورلی متاعلر بیلن بېزه‌تیله‌دی. بوندن تشقری، مراسم چاغیده (21) ته تۉپدن اۉق اوزیله‌دی و کۉپلب عالي مقام دولت عملدارلری اشتراکیده مراسم باشلنه‌دی.
حضرتی علی گه 15-عصرده سلطان حسین بایقرا تامانیدن علیشیر نوایی واسطه سیده قوریلگن مقبره حولیسیده ییل نینگ بیرینچی کونی – یعنی نورۉز بیره‌می نشانلنه دی. نورۉز بیره‌می نینگ رنگ-برنگلیگی و گُللب-یشنه‌شی بلخ خلقی اۉرته‌سیده اۉزیگه خاص معنا کسب اېته‌دی. بو مبارک بیره‌م هرات نینگ تېموريلر دوریگه، اینیقسه سلطان حسین بایقرا حکمرانلیگی دوریگه باریب تقه‌له‌دی. حسین بایقرا – 1474-ییلده معرفتپرور وزیری امیرالکلام میرعلیشېر نوایي، مولونا عبدالرحمن جامي، مولونا سعدالدین تفتازاني، مولانا حسین واعظ کاشفي و باشقه عالِم و علمالر همده اۉشه دور زاده‌گانلری بیلن بیرگه لیکده امیرالمونین حضرت علی قبرلرینی قوریش اوچون بلخگه تشریف بویوریشه دی.
درحقیقت، خوددی شو دوردن باشلب اېسکی بلخ شهریدن (15) چقیریم اوزاقلیکده‌گی مقدس زیارتگاه اطرافیده بنالر و اویلر قوریلیشی بیلن مزاری شریف شهری نینگ تمل تاشی توییله دی.
تېموريلر، اینیقسه سلطان حسین بایقرا حکمدارلیگی دوریده (1469-1506) هرات دن نورۉز کونلری خلق مزار شریف ده‌گی حضرتی علی نینگ کۉک گنبذ زیارتگاهیگه کېلگن. اۉشه پیتلرده نورۉزده اویلنه‌دیگن یاشلرنینگ توی خرجتلری دولت تامانیدن تۉله‌نگن. تېموريلر دوری هرات علم-فن و صنعت مرکزی بۉلگن، شهرده کۉپلب مکتبلر تشکیل اېتیلگن و بو مکتبلرده اۉقووچیلر تورلی بیلیملر آلیشگن. شو مکتبلردن بیری هرات نینگ شمالي قِسمیده، ملا حسین واعظ کاشیفي مقبره‌سی یقینیده جایلشگن مکتب بۉلگن. بو مکتب اۉقووچیلریدن ملا محمدجان هر کونی مکتبدن چیقیب، عبدالرحمن جامي مقبره‌سی یقینیده‌گی «قلمفور بولاغی»گه بارر و یۉلده صرف و نحونی یادلر همده بیر آز بولاق بۉییده اۉلتیریب دَم آلردی.
کونلردن بیر کون بیر گروه قیزلر (اولر آره‌سیده تېموري سرکرده‌لریدن بیری نینگ عایشه اسملی قیزی هم بۉلگن) جامي زیارتگاهیگه باریشه‌دی. قیزلر زیارتگاه یقینیده‌گی «قلمفور بولاغی»گه بارگنلریده، بولاغ بۉییده ملا محمدجان طهارت قیله‌یاتگن بۉله‌دی. اۉشه پیت قتتيق شمال توریب عایشه نینگ قرسینی ملا محمدجان یقینیگه اوچیریب تشله‌یدی. عایشه یوگوریب قرسینی آلماقچی بۉلگنیده اونگه ملا محمدجان نینگ کۉزی توشیب قاله‌دی. شوندن سۉنگ اولر بیر-بیریگه عاشق بۉلیب قالیشه‌دی. ییگیت قیزگه اویلنماقچی بۉله‌دی، اما اولر نینگ عایله‌سی راضی بۉلیشمه‌یدی. شوندن کېین اولر، هرات بیلن مزاری شریف اۉرته‌سیده‌گی مصافه بیر نېچه مینگ چقیریم بۉلیشیگه قره‌له‌ی، – اگر نکاحیمیز عملگه آشسه، نورۉزده «حضرتی علی زیارتگاهی»گه باریب، او مبارک مکان نینگ بیر مدت تازه‌لاوچیسی بۉلیب خدمت قیله‌میز، دېب قرار قبول قیلیشه‌دی.
عایشه تېز-تېز بولاق بۉییگه بارر و اۉز مراد مقصدیگه یېتیش اوچون داییم منه بو قۉشیقنی خیرگایی قیلر اېدی:
بیا که بریم به مزار ملاممَدجان،
سیلِ گلِ لاله‌زار وا وا دلبرجان.
به دربار سخی‌جان گله دارم،
یخن پاره ز دست تو نگارم.
پس از مرگم بیایی بر مزارم،
مدامم در دعا در انتظارم.
بیا که بریم به مزار ملاممدجان،
سیل گل لاله‌زار وا وا دلبرجان.
بیر کونی عایشه بولاق باشیده اوشبو بیتلرنی خیرگایی قیلیب تورگنیده، تېموريلر دوری نینگ بیلیمدان وزیری امیر علیشېر نوایي اوز همراهلری بیلن بولاق یقینیدن اۉتیب کېته‌یاتگن بۉله‌دی. عایشه نینگ ناله بیلن قۉشیق ایته‌یاتگنینی اوزاقدن اېشیتیب، بو آوازده قنده‌یدیر سحرلی معنا بارلیگینی انگله‌یدی و شوندن شونگ نوایي بولاققه یقینلشیب، عایشه آلدیگه باره دی و مهربانلیک بیلن اوندن سۉره‌یدی: «تۉغریسینی ایت، قیزیم، ملا محمدجان کیم، نېگه آوازینگده آغیر بیر آغریق بار؟» دېب سۉره‌یدی. عاییشه اولیگه اویه‌لیب، جواب بېرمه‌ی جیم توره‌دی؛ اما امیر علیشېر اونگه آته‌لرچه وعده بېریب، «اگر راست گپیرسنگ، یاردم بېره‌من»، دېیدی. شونده عایشه امیرگه اۉز عشقي حکایه‌سینی باشدن-ایاق بیان ایتیب بېره‌دی و ملا محمدجان سیزنینگ اوز مکتبینگیز اۉقووچیلریدن دېیه، قۉشیب قۉیه‌دی. اېرته‌سی امیر شخصن عایشه نینگ آته‌سی آلدیگه باریب، عایشه‌نی ملا محمدجانگه سۉره‌یدی. وضعیتنی توشونگن قیزنینگ آته‌سی نواينی حرمت قیلیب، بو نکاحگه راضی بۉله‌دی. امیر بو ایککی عاشقنی اۉزلری وعده قیلگنلریدېک، مزار شریف گه جۉنه‌ته‌دی. اولر اۉشه جایده تورموش قوریب، بیر مدت کۉک مسجدده خدمت قیلیشه‌دی.
افغانستانده ییل نینگ بیرینچی کونی «نورۉز»، ایککینچی کونی اېسه «دهقان بیره‌می» (جشن دهقان) دېب ناملنه‌دی. ییل حسابی نورۉزدن باشلنه‌دی. ییل نینگ بیرینچی آیی «حمل» نینگ 1-کونی، 21-مارچگه تۉغری کېله‌دی. 2024 ییل نینگ 21-مارچیدن اعتباراً 1403-هجري-شمسي (قویاش) ییلی تقویمی کوچگه کیره دی. موچل بوییچه 1403-ییل «بلیق» ییلیگه توغری کیله دی.
نورۉز عنعنه‌لری
یېتتی تور مېوه (هفت مېوه):
افغانستان اهالیسی نینگ اېنگ قیزیقرلی نورۉز عادتلریدن بیری بو ېتتی قوروق میوه دن توزه تیله دیگن طبیعی شربت بۉله دی. ېتتی مېوه دېگنده، قوروق مېوه‌لرنینگ یېتتی توریدن توزه‌له‌دیگن شربت ایچیملیگی توشینیله‌دی. اولر: مییز، جییده، پسته، بادام، اۉریک، یانغاق، نخود کبیلردن عبارت بۉلیب، نورۉزآقشامی سووگه اویوتیب قۉییله‌دی و نورۉز کونی مېوه‌لی شربت صفتیده ایچیله‌دی و کیلگن مهمانلرگه تارتیله دی.
اېران ده «هفت مېوه» اۉرنیگه «هفت سین» توشونچه‌سی کینگ ترقلگن. هفت سین دېگنی “س” حرفی بیلن باشلنه‌دیگن 7 ته نرسه نی انگلته دی، مثلاً: سېب، سمنو، سِر، سنجید، سبزه، سِرکه و سماق سوزلری نینگ باش حرفلریدن آلینگن عباره. اېرانلیکلر نینگ تعبیری بۉییچه «7 سین» نینگ هربیری اۉزیگه خاص خصوصیتگه اېگه. هفتسین دسترخوانیده‌گی سبزه (کۉکت) – طبیعت نینگ ینگیلنیشی؛ سِر (سریمساق) – سلامتلیک؛ سینجید (جییده) – اۉزینی توتیش و اۉزینی آقلش رمزی، سماق (تاغ مېوه‌سی) – تانگ بېلگیسی؛ سمنه‌ک (سومهلک) – کوچ، اونومدارلیک و سلامتلیک رمزی؛ سِرکه (سِرکه) – صبر-طاقت رمزی؛ سېب (آلمه) سلامتلیک بېلگیسی صفتیده قبول قیلینگن.
سومهلک (سمنک):
سومهلک تیارلش نورۉزنی نشانله‌یدیگن برچه خلقلر آره‌سیده کېنگ ترقه‌لگن مراسملردن بیری. افغانستانلیکلر آره‌سیده سمنه‌ک نامی بیلن مشهور بۉلگن سومهلک نه‌فقط نوروزگه خاص طعام، بلکه یخشیلیک و برکه آلیب کېلیش رمزی صفتیده هم کتته اهميت کسب اېته‌دی.
سومهلک طعامینی اوزبیکستانده ییل نینگ تورت فصلیده تاپیش ممکن. بو طعام مخصوص شیشه ایدیشلرده یخچاللرده سقلنه دی.
سومه‌لکنی اساسن عیاللر نورۉز کېچه‌سی تانگ آتگونگه قدر پیشیره‌دیلر. ساز-صحبت قیله‌دیلر، دایره چه‌لیب قۉشیق ایته‌دیلر. دیني و شعري کتابلرنی اۉقيدیلر.
سمنک در جوش و ما کفچه زنیم
دیگران در خواب و ما دفچه زنیم
(سوملک قَینه‌یپتی، بیز کوره‌ک اوره‌یپمیز،
باشقه‌لر اوخله‌یپتی، بیز دایره چه‌لیپمیز).
نورۉزخانلیک:
نورۉز افغانستانده اوزاق و قیزیقرلی حکایه‌لرگه اېگه. مملکت اهالیسی آره سیده “کمپیره‌ک” دیب نام آلگن عنعنه، اېرانلیکلرده “حاجی نورۉز” دیب اتله دی. اصلیده کمپیره‌ک دېگنده کېکسه کمپیر توشینیلیشی کیره ک، لیکن نورۉز نینگ کمپیره‌کی اوزون سقاللی، اوزون اعصالی، رنگ-برنگ کییملی، یېلکه‌سیگه توروه آسیب آلگن، چق-چقی و طبیعت نینگ ینگیلنیش قدرتینی افاده‌لاوچی اوزون تسبیحلی چالدن عبارت دیر. او اۉزینینگ همراه لری بیلن بیرگه اویمه-اوی، قیشلاقمه-قیشلاق یوریب، ساز چه‌لیب، شعر اۉقیب نورۉز بیلن همه‌نی تبریکله‌یدی. خاندانلر اولرگه نورۉز هديه‌لرینی بېریشه‌دی. بو عنعنه اساسن مملکت نینگ باميان و دایکوندی ولایت لریگه خاص عنعنه حسابلنه دی.
اوغلاق (بزکشی):
اوغلاق اۉیینی— اۉزبېکستانده (کوپکری) دیب اتله دی. بو اۉیین افغانستان و مرکزي آسیا نینگ اَیریم اۉلکه‌لریده محلي و ملي سپورت اۉیینی حسابلنه‌دی. آت اوستیده‌گی چاوندازلر باشی کېسیلگن، ایچک-چه‌واقلری آلیب تشلنگن بوزاقنی میدان بۉیلب مسابقه قیلیشه‌دی. اوشبو مسابقه‌ده چاپندازلر بوزاقنی دایره دېب اتله‌دیگن آق چیزیق و بیراق بیلن بېلگیلنگن کتته میدانگه آلیب چیقیب، تیکیلگن بیراقدن ایلنتیریب، قَیته دایره‌گه آلیب کېلیب تشله‌یدیلر. شونده‌ی عملنی بجرگن چاپنداز غالب دېب اعلان اېتیله‌دی. دایره بیلن بیراق اۉرته‌سیده‌گی مصافه چمه‌سی یریم کیلومترلرچه بۉله‌دی. اوغلاق اۉیینی نورۉزدن تشقری ییل نینگ کوز و قیش موسملریده هم اۉتکزیله‌دی.
نورۉزگه خاص طعاملر
افغانستان لیکلر نورۉزنی اۉزلری نینگ محلي و ملي طعاملری و شیرینلیکلری بیلن کوتیب آلیشه دی. مثال اوچون، ایسمه‌لاق قۉشیلگن سبزی پلو (کۉک آش) و شیرین رنگلی کلچه لرنی نورۉز پیشیریقلری دېب تلقین قیلیشه‌دی. شونینگدېک، آق رنگ افغانستان خلقی اوچون بخت و فراوانلیک بېلگیسینی افاده اېته‌دی، شو باعث کۉپچیلیک ینگی ییل بخت و آمدگه تۉله بۉلسین دېگن نیتده نورۉز آقشمی آق خۉراز سۉییب، اونی سبزه‌واتلر بیلن پېشیریب نورۉز دسترخوانیگه تارتیشه‌دی.
افغانستانلیکلرنینگ ینه بیر نورۉز طعامی بلیق و جیلبی دیر. اونشتیریلگن یاشلر قیزنینگ اوییگه پیشیریلگن بلیق و جیلبی شیرینلیگینی کییم-کېچکلر بیلن نورۉز هديه‌سی صفتیده «نورۉزلیک» آلیب باریشه‌دی. بولردن تشقری رنگلی شیرین کلچه، کۉک سمبوسه، کۉک چوچوَره، قۉزی گۉشی و لۉویه‌لی یاغده پیشیریلگن سمبوسه کبیلر نورۉز پیشیریقلری سیره‌سیگه کیره دی. کوچی یېتگن کیشیلر نورۉز دسترخوانینی شونده‌ی ناز- نعمتلر بیلن بېزه‌شه‌دی.
نورۉز کۉپچیلیک تامانیدن قدرلنه‌دیگن مدني عنعنه صفتیده 2009-ییلده جهان مدني میراثی رۉیخطیگه کیریتیلدی. نورۉز ینگی کون دېگنی، بو کون استوا خطی (اېکوا‌تور) نینگ قویاش مرکزینی کېسیب اۉتیش لحظه‌سی حسابلنه‌دی. شو باعث بوکون هر ییلی قویاش ییلی نینگ بیرینچی کونی صفتیده نشانلنه‌دی. عادتده بو 19-21 مارچ کونلری صادر بۉله‌دی. شو سببلی 21-مارچ نورۉز بیره‌می دېب بېلگیلنگن و او خلق‌ارا نورۉز کونی دېب ناملنگن.
نورۉز 17-عصردن تا بوگونگی کونگچه اۉزلیگینی سه‌قلب کېله‌یاتگن عنعنوي بیره‌م. دنیا بۉیلب 300 میلیوندن آرتیق کیشی بو کوننی نشانله‌یدی. اما بو مملکتلرنینگ هر بیریده نورۉزنی نشانلش عادتلری و اصوللری اۉزیگه خاص خصوصیت، جاذبه‌گه اېگه. قاره دېنگیز اطرافی، مرکزي آسیا، قفقاز و یقین شرق مملکتلریده نورۉز بیره‌مینی اۉزیگه خاص طرزده نشانلنه‌دی.
نورۉز نینگ اصل وطنی قدیمگی بلخ دیاری بۉلگن. یوز ییللر اوّل بو دیارده نشانلنگن نورۉز بیره‌می تاریخ خاطره‌سیگه میخلنگن.
سمرقند قازانی:
“یېتتی مېوه” شربتینی خلققه ترقه‌تیش اوچون کتته مس قازان، همده اوزون «جنده یاغاچی» حضرتی علی گه نسبت بېریلگن مقبره یعنی زیارتگاهده سه‌قلنیب کېلینماقده. قازان ماورالنهر حکمدارلریدن بیری امیرعبدالله بویروغی بیلن سمرقندده یسه‌لیب، 1629- ییلده بلخ گه کېلتیریلگن. شونینگدېک، 1867- ییلده حضرتی علی بیراغینی کۉتریشده فایده‌لنیلگن یاغاچ امیر شېرعلیخان نینگ بیرینچی اۉرین‌باسری محمد عَلم خان تامانیدن آمو دریا نینگ شمالي تامانیده‌گی (حاضرگی اوزبیکستان) اۉرمانلردن آلیب کېلینگن.
تېموريلر دوریدن حاضرگچه دوام اېتیب کېله‌یاتگن نورۉز بیره‌می «جشن گُلی سرخ» (قیزیل عطرگل بیره‌می» نامی بیلن هم مشهور. «گُلی سرخ» مراسمی نورۉز کېلیشی بیلن بیر وقت نینگ اۉزیده البرز و شاديان تاغلری اېته‌گیده‌گی تېکیسلیکلر و ادیرلرده اۉسه دیگن قیزیل لاله‌لر، «قیزغه‌لداقلر» نامی بیلن چنبرچس باغلیق. حضرتی علی زیارتگاهیده کۉتریلگن «جنده» یاغاچی 40 کون اۉتیب قَیته توشیریلیشی بیلن «گُلی سرخ» مراسمی یعنی نورۉز بیره‌می اۉز نهایه‌سیگه یېته دی.
ادبیاتلر:
۱. غبار غلام محمد «افغانستان در مسیری تاریخ» (افغانستان تاریخ دوامیده)، کابل 2012-ییل.
۲. قیصاري سید ابراهیم، «تاریخی بلخ» (بلخ تاریخی)، مزاری شریف 2012-ییل.
۳. عبدالحی علی اسغر و حبیبي عبدالحی «تاریخی افغانستان» (افغانستان تاریخی)، کابل 2015-ییل.
۴. امیر احمدیان بحرام «آداب، آیینها و باورهاي مردمی افغانستان» (افغانستان خلقی نینگ عرف-عادتلری، مراسملری و اعتقادلری)، بیرینچی نشر، کابل، 2013-ییل.
