نوروز در عصر رسانه‌های اجتماعی

در زمان حال که ما زندگی می‌کنیم، شاهد کاهش ارتباطات سنتی و جای‌گزینی آن‌ها با رسانه‌های اجتماعی استیم. این رسانه‌های اجتماعی، نقش به‌سزایی در تحولات زندگی امروزی انسان‌ها ایفا کرده‌اند و بر زندگی، فرهنگ، سنت‌های دیرینه و حتی چگونگی روابط انسانی تأثیر فراوانی گذاشته‌اند. این تحولات نه تنها این رسانه‌ها را به یک ابزار ارتباطی تبدیل کرده‌اند؛ بلکه بخش‌های اساسی از زندگی روزمره را نیز به شدت دگرگون کرده‌اند.
با توجه به علاقه‌ی ویژه که نسبت به جشن نوروز دارم و هم‌چنین درکی که از مفاهیم علمی در زمینه‌ی رسانه‌ها و ارتباطات کسب کرده‌ام، در این مقاله به بررسی چگونگی تجلیل از جشن نوروز در رسانه‌های اجتماعی پرداخته‌ام. این مقاله نه تنها یک اظهار نظر شخصی است؛ بلکه با تکیه بر داده‌های علمی و تجربیات زندگی روزمره، سعی در درک عمیق‌تر و تحلیل دقیق‌تر از تأثیر این رسانه‌ها بر گرامی‌داشت نوروز دارد.

در دنیای امروز، رسانه‌های اجتماعی هم‌چون پل ارتباطی میان‌فرهنگی نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. این رسانه‌ها که جهان را به یک ده‌کده‌ی کوچک و پویا تبدیل کرده‌‌اند؛ نه تنها بر تغییر ساختار ارتباطات اجتماعی و فردی کسان تأثیر گذاشته‌اند؛ بلکه جشن‌ها و روی‌دادهای فرهنگی نیز زیر تأثیر قرار گرفته‌اند. در این‌جا، نوروز چون بزرگ‌ترین و مهم‌ترین جشن‌های فرهنگی و باستانی، با توجه به اهمیت و ارتباط عمیقی که با آن داریم، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

نوروز که حوزه‌ی تمدنی‌ و فرهنگی بزرگی را در برگرفته است؛ از زمان پیدایش تا کنون، شاهد تحولات زیادی بوده است. با وجود نوروزستیزی حکومت‌های فرهنگ‌ستیز، نوروز چون پل فرهنگی در منطقه عمل کرده است. با یک دید خوش‌بینانه، گفته می‌توانیم که با وجود چالش‌ها و پروژه‌های بسیار برای کم‌ارزش‌ساختن نوروز، دامنه‌ی نوروز، روزبه‌روز گسترش پیدا کرده. بعدها با اضافه‌شدن شبکه‌های اجتماعی به زندگی روزمره‌ی مردمان این جغرافیای فرهنگی، چگونگی گرامی‌داشت از نوروز به‌گونه‌ی کلان، دگرگون شده؛ به‌ویژه نسل جوان که از این «ابرفرهنگ» بهره‌مند شده با سپری‌شدن هر فصل نوروز، ابتکارات بی‌شماری را در دست می‌گیرند که به معرفی و گسترش این جشن فرهنگی بی‌مانند کمک می‌کند.

همین‌گونه به ده نقش اساسی که رسانه‌های اجتماعی در معرفی بیش‌تر و گرامی‌داشت نوروز دارد، اشاره می‌کنیم.

1. پیام‌های شادباش: با به‌کارگیری قابلیت‌های رسانه‎های اجتماعی، نسل امروز هفته‌ها پیش از رسیدن جشن‌واره‌های فرهنگی چون نوروز، آمدآمد این جشن را به هم‌دیگر مژده می‌دهند و شادی می‌کنند که این کرده سبب می‌شود ذهنیت شهروندان حوزه‌ی تمدنی نوروز و حتی فراتر از آن آماده‌ی خوش‌آمدگویی این جشن شود. در واقع پیام‌نویسان نوروز در شبکه‌های اجتماعی می‌خواهند این مژده را به ساده‌ترین، سریع‌ترین و ارزان‌ترین گونه‌ی آن به هم‌دیگر برسانند. چیزی‌که بیست سال پیش‌تر ناممکن می‌نمود. در نوروز، وقتی به‌ برگه‌های رسانه‌های اجتماعی نگاه می‌کنیم، این احساس به ‌ما دست می‌دهد که گویا نوروز فراتر از جغرافیای تمدنی خودش قدم گذاشته و چون جشن جهانی بزرگ‌داشت می‌شود. حسی نجیب و سرشار از شادمانی برای‌مان دست می‌دهد. شهروندان جهان با گذاشتن عکس‌ها، پیام‌ها و متن‌های قشنگ و سروده‌های کلاسیک و تازه، به تجلیل از نوروز می‌نشینند. سال‌به‌سال نوروز جهانی‌تر می‌شود.
2. سرعت در پیام‌رسانی: در گذشته‌ رسم بر این بوده که خانواده‌ها نوروز را در کنار هم جشن بگیرند و شب نوروز را گرد سفره‌های خانوادگی با شعر و موسیقی سر کنند و با استفاده از تلفن‌های سنتی یا حتی پیش‌تر از آن با ارسال نامه و شاید پست‌کارت وگاه‌گاهی با سرزدن به‌ خانه‌ی دوستان و خویشاوندان به هم‌دیگر شادباش می‌گفتند. امروز با موجودیت شبکه‌های اجتماعی که در دست‌رس همه قرار دارد، این روش‌های کلاسیک رنگ باخته و تنبلی‌که از طریق شبکه‌های اجتماعی بر نسل امروز تحمیل شده؛ کاربران شبکه‌های اجتماعی به ‌نشر و پخش نامه‌های شادباش و انتشار پوستر و عکس‌های نوروزی در این شبکه‌ها بسنده می‌کنند؛ اما نکته‌ی مثبت این روش، شناساندن نوروز چون جشنی با مفهوم طبیعی برای جهان بوده است که بر جهانی‌شدن نوروز کمک شایانی کرده است.

3. گفتمان‌های نوروزی: گوشی‌های هوش‌مند امروزی قابلیت‌های بسیاری را در اختیار کاربران شبکه‌های اجتماعی گذاشته است. ورود این گوشی‌ها در زندگی امروز و قابلیتی که در استفاده از شبکه‌های اجتماعی در دست‌رس است. برای نوروزپسندان، میدان کلانی را پهن کرده است. ما شاهد گفتگوهای آنی «آن‌لاین» در «پلتفورم‌»هایی؛ مانند: «یوتیوب»، «اسپیس‌»های «اکس»، «فیسبوک» و سایر شبکه‌ها استیم که نسل امروز در مورد تاریخ، چگونگی تجلیل آن و حتی مخالفت و موافقت آن با گروه‌های مختلف به‌ بحث و گفت‌‌وگو می‌نشینند. چیزی ‌که در گذشته امکانش نبود و نهادها و فعالان تلاش می‌کردند تا این گفت‌وگوها و گفتمان‌ها را با حضور شماری از شهروندان برگزار و گردانندگی کنند.

از کارکردهای دیگر رسانه‌های اجتماعی که در حمایت از نوروز قرار گرفته، نگارش کتاب‌های «الکترونیک»، مقاله‌ها و مجله‌های برقی است که برای غنامندنی فرهنگ نوروز بسیار مفید واقع شده و رسانه‌های اجتماعی در نشر و پخش، دست‌به‌دست‌کردن  و معرفی آن نقش ‌مهمی بازی می‌کنند.

4. سهم رسانه‌های اجتماعی در جهانی‌شدن نوروز: همین شبکه‌های اجتماعی‌اند که نوروز را به یک جشن جهانی تبدیل کرده است تا «یونسکو» نامی از نوروز می‌برد، سرخط خبرها می‌شود و هزاران بار در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود. این دیگر تنها شهروندان حوزه‌ی تمدنی نوروز نیستند که از این جشن گرامی‌داشت می‌کنند؛ نقش رسانه‌های اجتماعی بر سایر ملت‌های جهان و شهروندان دنیای امروزی و نهادهای جهانی نیز سایه افکنده است. در چهل روزِ نوروز، ما شاهدیم که شهروندان اروپا، آمریکا و اعراب به دوستان‌شان آمدآمد نوروز و زنده‌شدن دوباره‌ی طبیعت و سبزشدن را با گفتن همین اصطلاح: «نوروز مبارک» «Nawruz Mubark» شادباد می‌گویند. اگر به «هشتگ» همین اصطلاح، دست‌کم به «اکس» مراجعه کنید، درمی‌یابید که بسیاری‌ از شهروندان کشورهای دیگر این روز را در کنار خانواده، محل کار و اجتماعات گرامی‌داشت می‌کنند؛ مثال بارز آن در کاخ سفید، ریاست جمهوری ایالات متحده‌ی آمریکا است. در آلمان همه‌ساله ره‌بران سیاسی در شبکه‌های اجتماعی نوروز خجسته‌باد گفته برای همه، بهار خوش آرزو می‌کنند.
5. نوروز در مهاجرت: در کنار شبکه‌های اجتماعی، مهاجرت نقش زیادی بر جهانی‌شدن نوروز داشته است. شهروندان حوزه‌ی تمدنی نوروز که در کشورهای اروپایی و آمریکایی زندگی می‌کنند، نقش بارزی در دگرگونی فرهنگ کشور میزبان داشته است. با گذشت هر سال که این شهروندان در جامعه‌ی میزبان ادغام می‌شوند؛ میراث نیاکان‌شان که جشن زیبای نوروز یکی از آن‌ها به‌شمار می‌رود را فراموش نکرده و با وجود دشواری‌های مهاجرت، از فرهنگ‌شان به‌گونه‌های گوناگون محافظت کرده و هرچه باشکوه‌تر آن را زنده نگه‌‌می‌دارند. به نظر می‌رسد که با این کار به سه هدف دست می‌یابند: نخست این‌که خودشان از گرامی‌داشت نوروز لذت می‌برند و زیبایی‌های نهفته در این فرهنگ را دریافته‌اند؛ دوم این‌که نوروز را به نسل نوی که فرزندان‌شان است و در دنیای دیگری به دور از اصل و ریشه‌های فرهنگی‌شان بزرگ می‌شوند، معرفی می‌کنند و ‌به نسل جوان‌تر که از هر نگاه در جامعه‌ی غرب تاثیرگذاری بیشتر دارد، منتقل می‌کنند که این انتقال سبب گسترش بیش‌تر نوروز و جهانی‌شدن فرهنگ می‌شود. سوم این‌که وقتی کشورهای میزبان به‌مفهوم و زیبایی این فرهنگ پی می‌برند؛ احساس می‌کنند که چرا چنین فرهنگی، بخشی از زیبایی‌های فرهنگ آن‌ها نیز به‌شمار نرود. با این حساب گرامی‌داشت از نوروز در شماری از محافل ادبی، فرهنگی و علمی و حتی سیاسی کشورهای میزبان به یک رسم معمول تبدیل شده است. دانش‌جویان که از کشورهای حوزه‌ی تمدنی نوروز نمایندگی می‌کنند، از کنار این روز مهم تاریخی و فرهنگی‌شان که سالی یک‌بار به سراغ‌شان می‌آید، به آسانی نمی‌گذرند. گاهی از طریق شبکه‌های اجتماعی در زمینه‌ پخش آگاهی می‌کنند و گاهی فرصت‌های موجود در دانش‌گاه‌ها و انجمن‌های دانش‌جوی آن را جشن می‌گیرند. از دید من، نسل امروزی پیوندی ناگسستنی با نوروز پیدا کرده است. از یک‌ سو آن‌ را به‎‌ شیوه‌های جامعه‌ی امروز تجلیل می‌کنند؛ از سویی دیگر در فضای مجازی برای معرفی آن نقش اساسی را بازی می‌کنند: مقاله می‌نویسند، ترجمه می‌کنند و سرود‌ه‌های‌شان را دست‌به‌دست می‌کنند.
6. شادمانی در فضای مجازی: در روزهای نوروز، فضای مجازی شاهد افزایش به‌اشتراک‌گذاری تجربیات و لحظات شاد کاربران است. بانوان، لباس‌های تازه‌دوخته‌شده‌ی سنتی و رنگا‌رنگ‌شان را و پسران نیز لباس‌های نوشان را می‌پوشند و با استفاده از قابلیت گوشی‌های همراه، عکس‌های روشن و قشنگ می‌گیرند و خانواده‌ها سفره‌ی نوروزی را شب نوروز در خانه‌ها پهن می‌کنند. هر خانواده می‌کوشد تا از دیگری به‌تر و مجلل‌تر به‌خوش‌آمد نوروز بنشیند. این نوع برخورد با نوروز که در نفس خود پیام تازه‌شدن و نوشدن را داراست، با هم بسیار هم‌خوانی دارد. انسان‌های امروزی را زودتر به هم‌دیگر پیوند می‌زند؛ به‌ویژه وقتی قابلیت فرهنگی و تاریخی نوروز با شبکه‌های اجتماعی آمیخته می‌شود. در نتیجه شما یک فضای بسیار ویژه‌ای را در روزگار کنونی در می‌یابید.
7. تجارت نوروزی در فضای مجازی: شاید به نکته‌ی جالب دیگر نوروز در عصر شبکه‌های اجتماعی کم‌تر توجه شده باشد، استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای اقتصاد نوروزی است. بازرگانان و فروشند‌گان کالاها وخدمات، همه‌ساله تلاش می‌کنند تا با آوردن یک سلسله ابتکارات در عمل، جلب مشتریان بیش‌تری کنند و نوروز در فضای مجازی برای آن‌ها این فرصت را می‌دهد تا محصولات و خدمات‌شان ‌را به‌تر به معرفی بگیرند که این مهم؛ شامل: لباس‌های نوروزی، وسایل تزینی خانه، غذا و نوشابه‌ها می‌شود. ترفندی که درین میان به کار می‌رود، به بهانه‌ی شادباشی جشن نوروز است. نوروز که خود یک روی‌داد اقتصادی نیز به شمار می‌رود، حضور شبکه‌های اجتماعی درین بخش بدون چون وچرا، نقش اقتصادی آن را بارزتر نموده است. همان طوری که عیسویان از جشن کریسمس، استفاده‌ی زیادی اقتصادی و بازرگانی می‌کنند و همه‌ساله محصولات جدیدی را برای کودکان، جوانان و بزرگ‌سالان در فضای مجازی تبلیغ می‌کنند و به‌گونه‌ی مجازی می‎فروشند؛ حالا این روش در کشورهای حوزه‌ی نوروز نیز وجود دارد؛ البته نه به میزان کشورهای اروپایی و امریکایی.
8. سیاست نوروزی در شبکه‌های اجتماعی: دولت‌ها، ره‌بران سیاسی و احزاب نیز از قابلیت شبکه‌های اجتماعی در زمان نوروز بهره می‌برند؛ همانند بازرگانان. به‌طوری که در جشن نوروز که هم‌زمان است با فرارسیدن سال نو جمشیدی، بهار و تازه‌شدن طبیعت است؛ تلاش می‌کنند پیام‌های امیدوارکننده و جلب‌کننده به شهروندان‌شان داشته باشند. هم‌چنان نوروز چون پیوند فرهنگی میان ملت‌های حوزه‌ی تمدنی نوروز نیز به‌شمار می‌رود و گاه‌گاهی دیده شده است که در چنین روزی گفتمان‌هایی در میان سیاست‌گران این حوزه در ارتباط به فرهنگ، یگا‌نگی، هم‌دیگرپذیری صورت گرفته است. این مثال در جریان همه‌گیری کرونا به وضاحت مشاهده شد. از سویی دیگر پیش‌تر از این ما در افغانستان/خراسان شاهد بودیم که همه‌ساله سیاست‌گران به شمول رییس جمهوری‌ها ارچند که سر سازگاری با نوروز نداشتند؛ از روی ناگزیری مهمان بلخ و بلخیان می‌شدند. این روز را در خاست‌گاه نوروز با شهروندان جشن می‌گرفتند.
9. کاهش رابطه‌های حضوری و مسأله‌ی عاطفی انسانی: فضای مجازی، انسان امروز را از لحاظ ارتباطات سنتی و دیدارهای حضوری بسیار دور نموده است. در گذشته‌ها چون از نوروز به عنوان یکی از جشن‌ها یا عیدهای مهم تجلیل می‌شد، شهروندان در نبود رسانه‌های اجتماعی، مهمان‌ خانه‌های هم‌دیگر می‌شدند و این جشن را گاهی در فضای سبز و گاهی در دور سفره‌های رنگین تجلیل می‌کردند. در کشور ما، با درنظرداشت وضعیت موجود، پیام‌گذاری در فضای مجازی و به خصوص در شبکه‌های اجتماعی جای چنین رفت‌وآمدها را پرکرده و نسل امروز به همین شاید اکتفا می‌کنند. پی‌آمدی که در درازمدت دارد این است که عاطفه‌ی انسانی را زیان‌مند ساخته و با سرعتی که انسان‌ها به‌طرف ماشینی‌شدن زندگی روان‌اند، شاید در آینده‌ها با کمبود زمینه‌های عاطفی مواجه شوند.
10. موسیقی و رقص: در چند سال اخیر، شاهد بودیم که رسانه‌های اجتماعی به‌خصوص «یوتیوب» ظرفیت کلانی را در اختیار اهالی موسیقی، آواز و رقص گذاشته است. ویژگی‌های این شبکه‌ها؛ مانند: ساده‌بودن، در دست‌رس‌بودن، سریع‌بودن و درهمه‌جابودن سبب شده است که آن‌هایی که استعداد در بخش‌های موسیقی و رقص و آوازخوانی دارند، دست به ابتکار عمل بزنند و پارچه‌های جالب و شنیدنی، دیدنی و دل‌چسپ نوروزی تقدیم کنند که این آفریده‌های هنری نقش خوبی برای ماندگارشدن نوروز بازی خواهد کرد. هنرمندان کشورهای حوزه‌ی تمدنی نوروز، آهنگ‌های مشترک می‌خوانند و مردمان را بیش‌تر از پیش با هم‌دیگر پیوند می‌زنند.

با این حال، می‌توان نتیجه گرفت که واردشدن رسانه‌های اجتماعی در زندگی انسان امروز که هر فرد را به یک «خبرنگار شهروند» تبدیل کرده است؛ نقش انکارناپذیری در تحول نوروز بازی کرده است. از معرفی نوروز هم‌چون جشن جهانی گرفته تا نوع تجلیل آن و همین‌گونه دگرگونی در ارتباطات میان شهروندان جهان که از نوروز گرامی‌داشت می‌کنند.

البته نگرانی‌ای نیز در زمینه وجود دارد، این‌که تنها دل‌بستن به تجلیل نوروز در فضای مجازی مزه‌ی نوروز قدیمی را ندارد و شاید در درازنای چند دهه، نوروز تنها به یک استوره تبدیل شود و نسل‌های بعدی آن را در فضای مجازی تجلیل کنند. از این‌رو خانواده‌ها به ویژه مهاجران می‌باییست با هر قیمتی این جشن نیاکان‌شان را برای نسل‌های پسین معرفی کنند و نقش اساسی را در معرفی آن در سطح کشورهای میزبان ایفا کنند.