جای‌گاه نوروز در میان شماری از جشن‌های ملل دیگر
دکتر نور محمد نورنیا – نویسنده و استاد دانش‌گاه
جشن‌ها و مراسم مختلف جهانی، بازتابی از فرهنگ‌ها، تاریخ‌ها و باورهای مردم سراسر جهان‌اند. این جشن‌ها نه تنها به عنوان روی‌دادهای اجتماعی و فرهنگی؛ بل‌که به عنوان مناسبت‌هایی برای ایجاد اتحاد و هم‌بسته‌گی، شادمانی و تجدید حیات روانی، نقش مهمی ایفا می‌کنند. در این مقاله، به بررسی نوروز به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین جشن‌های جهانی و مقایسه‌ی آن با برخی دیگر از جشن‌های بزرگ دنیا می‌پردازیم.
مختصری در مورد نوروز
نوروز یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های جهان است که آغاز سال نو خورشیدی را در نخستین روز بهار (یکم فروردین‌ماه) در افغانستان و بسیاری از کشورهای دیگر؛ مانند: ایران، تاجیکستان و بخش‌هایی از آسیای میانه، هند، قترکیه و قفقاز گرامی می‌دارد. این جشن دارای ریشه‌های باستانی و فرهنگی غنی است و پیشینه‌ی آن به بیش از ۳۰۰۰ سال می‌رسد (بهار، 1376: 169).
نوروزباوران، جشن‌های متعدد به مناسبت‌های مختلف داشتند؛ در آریاناویج، هر ماه یک جشن برگزار می‌شده است. از آن میان، شماری از جشن‌ها ام‌روزه گرامی داشته می‌شوند که نوروز، بزرگ‌ترین‌شان است. اردیبهشتگان، تیرگان، مهرگان، سده، یلدا، بهمنگان و… (مدرس‌زاده، 1379: 133). جشن نوروز به دلیل هم‌زمانی با جان‌گیری دوباره‌ی طبیعت، طولانی‌تر تجلیل می‌شده است. ایرانی‌ها در آخرین چهارشنبه‌ی سال، به پیش‌واز نوروز می‌روند و شادمانی جشن بزرگ (به اصطلاحِ آنان عید بزرگ) را از آن‌جا آغاز می‌کنند.
آخرین چهارشنبه‌ی سال، مردم با روشن‌کردن آتش و پریدن از روی آن، نمادی از پاک‌سازی و تجدید حیات را جشن می‌گیرند. چهارشنبه‌سوری نیز از جشن‌هایی است که در شاه‌نامه از آن یاد شده است. فردوسی در داستان بهرام چوبین با پرموده پسر ساوه‌شاه آورده است که هنگامی که هر دو سپاه، آماده‌ی رزم بودند، ستاره‌بینی بهرام را پند می‌دهد. با شنیدن پند آن ستاره‌شمر، بهرام به جشن چهارشنبه‌سوری می‌پردازد:
ستاره‌شمر گفت بهرام را‌ـ
که در چارشنبه مزن کام را
اگر زین بپیچی، گزند آیدت
همه کار، ناسودمند آیدت
یکی باغ بود در میان سپاه
از این‌روی و زان‌روی بود رزم‌گاه
بشد چارشنبه هم از بامداد
بدان باغ، ک‌امروز باشیم شاد
ببردند پرمایه گستردنی
می و رود و رامش‌گر و خوردنی
ز جیحون همی آتش افروختند
زمین و هوا را همی‌سوختند
(فردوسی، 1970: صص377 و379).
در این روز، آتش می‌افروزند و از روی آتش می‌پرند. در هنگام پریدن از روی آتش، آرزوهایی هم در دل خود می‌کارند و این جمله‌ها را به کار می‌برند: «سرخی‌ی تو از من و زردی من از تو». آتش به عنوان نمادی از پاکی و روشنی، نقشی محوری در چهارشنبه‌سوری و آیین‌های دیگر دارد.
شماری از آیین‌های نوروزی در افغانستان و ایران
هفت «س» مجموعه‌ای از هفت نماد (سنجد، سیر، سرکه، سمنک، سبزه، سیب و سماق) است که هر کدام دارای معنای خاصی است و بر سفره‌ی نوروز چیده می‌شوند (مشیری، 1395: 24). سیب: نماد زیبایی و سرشاری از سلامت، سماق: نماد روشنایی و غلبه بر پژمرده‌گی، سمنک: نماد شیرین‌کامی و استقامت، سنجد: نماد باروری، سیر: طبیب روی زمین، سبزه: سمبول خرمی و سرسبزی و سرانجام، سرکه: نماد صبوری و گذر زمان می‌باشند. این نمادها هر کدام نمایان‌گر بخشی از زنده‌گی و طبیعت‌اند و امید و آرزوهای مردم برای سال نو را منعکس می‌کنند. هفت «س» بیش‌تر در ایران مروج است که روی سفره‌ی نوروزی گذاشته می‌شوند و مناسبت بیش‌تری با خوراکی‌های دیگر نوروزی در آن‌جا دارند. ایرانی‌ها در نوروز، مانند افغانستانی‌ها هفت میوه تهیه نمی‌کنند؛ بل‌که آنان خرما، سنجد، فندق، پسته، خسته و… را به صورت خشک به جلو مهمان می‌گذارند و آن را «آجیل» می‌نامند؛ اما هفت میوه، چنان‌چه در افغانستان مروج است، از کشمش، خرما، سنجد، چارمغز، بادام و پسته تهیه می‌گردد که این اقلام را داخل ظرفی که بخشی از آن را آب تشکیل می‌دهد، یکی دو روز قبل از نوروز می‌گذارند تا مواد آن خوراکی‌ها در آب پخش شود و نوشیدنی‌ـ‌خوردنی‌ی لذت‌باری حاصل آید. پختن قورمه‌سبزی با برنج از غذاهای لذیذ دیگر نوروزی در افغانستان است.
هفت «س» را در شماری از منابع «هفت‌چین=هفت چیدنی» هم گفته‌اند. استدلال آنان این است که واج «چ» پس از گسترش اسلام بر سرزمین‌های نوروزباور، با «س» عوض شده و این تغییر نام پیش آمده است. هفت «س» را به نام «هفت شین» هم یاد کرده‌اند.
ایرانی‌ها در نوروز به دیدار خانواده، دوستان و آشنایان به خانه‌های آنان می‌روند و سال نو را به یک‌دیگر تبریک می‌گویند. همان طوری که افغانستانی‌ها عید فطر و قربان را فرصتی برای تجدید روابط و تقویت پیوندهای اجتماعی می‌دانند، ایرانی‌ها در «عید بزرگ» (نوروز) به دوستان و اقارب‌شان سر می‌زنند؛ اما افغانستانی‌ها در نوروز، در کنار هم به گردش و سیاحت می‌پردازند.
در روز سیزدهم فروردین (برج حمل)، مردم به طبیعت می‌روند و این روز را با سرگرمی گرامی می‌دارند. این مراسم نمادی از بازگشت به طبیعت و تقدیر از زیبایی‌ها و نعمت‌های آن است. سیزده‌بدر بیش‌تر در ایران رواج دارد و اخیراً در افغانستان نیز رواج یافته بود؛ اما افغانستانی‌ها منتظر سیزدهم فروردین نمی‌نشینند و در همان روز اول فروردین به دشت‌ها، دامنه‌های کوه‌ها، پارک‌ها و محل‌های تجمع عمومی می‌روند و به خوشی مشغول می‌شوند. ایرانی‌ها قبل از نوروز، مقداری گندم در ظرف می‌گذارند تا که در روز نوروز بر روی سفره، سبزه داشته باشند. در سیزدهم نوروز که به سیزده‌بدر می‌روند، آن سبزه‌ها را نیز می‌برند و در دل طبیعت می‌گذارند. همین‌طور در روز نوروز، کسانی که ماهی‌ی زنده به خانه برده‌اند، در روز سیزدهم آن ماهی‌ها را به دریا رها می‌کنند.
اشاره‌ای به شماری از جشن‌های ملل دیگر
کریسمس: از بزرگ‌ترین جشن‌های مسیحی است که از شب 24 دسامبر تا تمام روز ۲۵ دسامبر جشن گرفته می‌شود. این جشن به مناسبت تولد عیسا مسیح برگزار می‌گردد و در بسیاری از کشورهای جهان، مراسم ویژه‌ای دارد. تزئین درخت کریسمس، اهدای هدایا، جشن‌های خانه‌واده‌گی و آیین‌های مذهبی، شماری از مراسم کریسمس‌اند (Sfetcu, 2022).
دیوالی: یکی از بزرگ‌ترین جشن‌های هند است که توسط هندوها، سیک‌ها، جین‌ها و بودایی‌ها جشن گرفته می‌شود (Dohare, 2023). این جشن به مناسبت پیروزی نور بر تاریکی و خوبی بر بدی برگزار می‌گردد. ابو ریحان در ماللهند و گردیزی در زین‌الاخبار، شست‌وشوی تن، دادوگرفت هدایایی از برگ درختان فوفل و تنبول که گویا علاوه بر خاصیت غذایی خواص بهداشتی و کارکرد آرایشی هم داشته‌اند، دادن صدقه، چراغانی، مهمانی‌دادن، قماربازی و آراسته‌گی زنان را از آیین‌های دیوالی یاد کرده‌اند (توکلی مقدم، 1401: 91).
عید فطر: از مهم‌ترین جشن‌های اسلامی است که در پایان ماه رمضان تجلیل می‌گردد. این جشن پس از یک ماه روزه‌داری، نماز و دعا به مناسبت شکستن روزه و شکرگزاری برگزار می‌شود. مراسم عید فطر؛ شامل: نماز جماعت، دید و بازدید و اهدای فطر روزه و صدقات است (ابراهیم، 1388: 932).
هالووین: جشن غربی‌ای است که در ۳۱ اکتبر برگزار می‌شود. این جشن، ریشه‌های باستانی در فرهنگ‌های کلتیک دارد و ام‌روزه بیش‌تر به عنوان یک جشن سرگرمی و ترس‌ناک شناخته می‌شود (Mark, 2019) و در سده‌ی 18 ترسایی، صبغه‌ی مذهبی یافته است (Hufford, 1995). پوشیدن لباس‌های مبدل، حقه‌های کودکان، تزئین کدو، برگزاری مهمانی‌ها و… از آیین‌های هالووینی است.
نگاهی تطبیقی به نوروز و جشن‌های یادشده
قدمتی باستان: نوروز، تاریخی بیش از ۳۰۰۰ سال دارد و به فرهنگ ایران باستان برمی‌گردد؛ در حالی که کریسمس، تاریخی ۲۰۰۰ ساله دارد و به میلاد عیسی مسیح مرتبط است. هم‌چنین دیوالی به ۲۵۰۰ سال قبل ارتباط می‌گیرد و هالووین نیز بیش‌تر از 2000 سال تاریخ دارد. کم‌ترین تاریخ را در این میان، عید فطر دارد که 1400 سال می‌باشد.
پیوند با خودِ زندگی: نوروز، آغاز بهار و تجدید حیات طبیعت است و مراسم آن، مرتبط با طبیعت بوده در حول محور آن می‌چرخد. از این نظر، انسان در این جشن، فرصت احیای زمین را دریافته و با آن یکی می‌شود؛ در حرکت و بازسازی آن شرکت می‌کند و یگانه‌گی با زنده‌گی را تجربه می‌کند. جشن‌های یادشده‌ی دیگر، با طبیعت به صورت مستقیم ربط نمی‌گیرند. دیوالی یک جشن فلسفی است که ارتباطی غیر مستقیم با طبیعت می‌یابد. به این معنا که پیروزی نور بر تاریکی را هندوها به صورت استعاری مد نظر می‌گیرند و روابطی انتزاعی میان آن دو برقرار می‌کنند. کریسمس، به مناسبت مذهبی‌ی تولد عیسای مسیح ارتباط دارد و عید فطر، پایان ماه رمضان است و به شکرگزاری ربط دارد. هالووین نیز جشنی است سرگرم‌کننده و ترس‌ناک که ریشه‌های مذهبی باستانی دارد.
تنوع مراسمی: چنین به نظر می‌آید که نوروز، هم به دلیل مدت طولانی برگزاری و هم به لحاظ تغییر فصل و انگیزه‌ی دوباره‌ی آغازگری در جان آدمی هم‌گام و مناسب با دیگرگونی‌های طبیعت، دارای تنوع مراسمی است که شامل: چهارشنبه‌سوری، چیدن هفت‌سین، تهیه‌ی هفت‌میوه، دید و بازدید دوستان، رفت‌وآمد دوستان به خانه‌ی هم‌دیگر، برگزاری سیزده‌بدر و… می‌شود. از نظر رفت‌وآمد دوستان به خانه‌ی هم‌دیگر، عید فطر به نوروز شباهت دارد و این هم شاید به دلیل درهم‌آمیخته‌گی مردمان هر دو فرهنگ است. در کریسمس، تزئین درخت کریسمس، اهدای هدایا و جشن‌های خانه‌واده‌گی وجود دارد و هالووین به پوشیدن لباس‌های مبدل، حقه‌ها و تزئین کدو می‌پردازد. روشن‌کردن چراغ‌ها و شمع‌ها، و آتش‌بازی، آیین‌های دیوالی است.
منابع
فارسی
ابراهیم، حسن (1388) تاریخ سیاسی اسلام «ترجمۀ ابوالقاسم پاینده»، تهران: انتشارات جاویدان، چاپ سوم.
بهار، مهرداد (1376) از اسطوره تا تاریخ، تهران: نشر چشمه.
توکلی مقدم، حسین (1401) «جشن‌ها و رفتارهای جشنی در قلمرو جهانگیرشاه گورکانی (1014-1037 هـ) بر پایه‌ی جهانگیرنامه و مجالس جهانگیری» تاریخ و تمدن اسلامی، سال18، شماره‌ی40، صص79-113.
فردوسی، ابوالقاسم (1970) شاه‌نامه (تصحیح رستم علی‌یف)، مسکو: انستیتیوت خاورشناسی آکادمی علوم اتحاد شوروی، جلد هشتم.
مدرس‌زاده، مریم (1379) «عید نوروز در فرهنگ اسلامی و آیین‌ها و اساطیر ایران» مقالات نخستین همایش نوروز، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
مشیری، منیژه (1395) «نوروز و نگاهی کهن به سفره‌ی هفت سین» فصل‌نامه‌ی فرهنگ مردم ایران، شماره‌ی 44.
English
Dohare, sureel, “Diwali 101” URL= https://www.researchgate.net/publication/375375583_diwali_101.
Hufford, D. J. (1995). Beings Without Bodies: An Experience-Centered Theory of Belief in Spirits. In B. Walker (Ed.), From: out of the Ordinary: Folklore and the supernatural (pp.11-45 (35 pages)).
Mark, J. J. (2019, Oct. 21) History of Halloween. Retrieved 2020, from Ancient History Encyclopedia: https://www.ancient.eu/medialibrary/.
Sfetcu, Nicolae, “Origins of Christmas”, Telework (January 28, 2022), URL= https://www.telework.ro/en/origins-of-christmas/.
